بسم الله الرحمن الرحیم

 توکل در قرآن (1)

اشاره   
در بسیارى از آیات قرآن مجید و روایات اسلامى و سرگذشت انبیاء و اولیاء و صالحان و در کتب علماى اخلاق و ارباب سیر و سلوک روى مساله توکل به عنوان یک فضیلت مهم اخلاقى که بدون آن نمى‏توان به مقام قرب الهى رسید، یاد شده است. 

منظور از توکل سپردن کارها به خدا، و اعتماد بر لطف اوست، زیرا «توکل‏» از ماده «وکالت‏» به معنى انتخاب وکیل نمودن و اعتماد بر دیگرى کردن است، بدیهى است هر قدر وکیل توانایى بیشتر و آگاهى فزون‏تر داشته باشد شخص موکل احساس آرامش بیشترى مى‏کند، و از آنجا که علم خدا بى پایان و تواناییش نامحدود است هنگامى که انسان توکل بر او مى‏کند آرامش فوق‏العاده احساس مى‏کند، در برابر مشکلات و حوادث مقاوم مى‏شود، و از دشمنان نیرومند و خطرناک نمى‏هراسد، در سختیها خود را در بن بست نمى‏بیند و پیوسته راه خود را به سوى هدف ادامه مى‏دهد. 
انسانى که بر خدا توکل دارد هرگز احساس حقارت و ضعف نمى‏کند بلکه به اتکاى لطف خدا و علم و قدرت بى پایان او خود را پیروز و فاتح مى‏بیند و حتى شکست‏هاى مقطعى او را مایوس نمى‏سازد. 
هرگاه توکل به مفهوم صحیح کلمه در جان انسان پیاده شود به یقین امیدآفرین، نیروبخش و باعث تقویت اراده و تحکیم مقاومت و پایمردى است. 
مساله توکل در زنگى انبیاى بزرگ الهى درخشش فوق‏العاده‏اى دارد، بررسى آیات قرآنى در این زمینه نشان مى‏دهد که آنها همیشه در برابر مشکلات طاقت فرسا خود را زیر سپر توکل قرار مى‏دادند، و یکى از دلایل مهم پیروزى آنها داشتن همین فضیلت اخلاقى بوده است.

با این اشاره به آیات قرآن بازمى‏گردیم و با توجه به ترتیب تاریخى سرگذشت انبیاء مساله توکل را در زندگى آنان مورد 

بررسى قرار مى‏دهیم(از نوح(ع) شروع کرده به پیامبر اسلام(ص) پایان مى‏دهیم): 

1- و اتل علیهم نبا نوح اذ قال لقومه یا قوم ان کان کبر علیکم مقامى و تذکیرى بآیات الله فعلى الله توکلت فاجمعوا امرکم و 

شرکائکم ثم لایکن امرکم علیکم غمة ثم اقضوا الى و لاتنظرون (سوره‏یونس،آیه‏71) 

2- انى توکلت على الله ربى و ربکم (سوره‏هود،آیه‏56) 

3- ربنا انى اسکنت من ذریتى بواد غیر ذى زرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلوة فاجعل افئدة من الناس تهوى الیهم و 

ارزقهم من الثمرات لعلهم یشکرون (سوره‏ابراهیم،آیه‏37) 

4- ...ان ارید الا الاصلاح ما استطعت و ما توفیقى الا بالله علیه توکلت و الیه انیب (سوره‏هود،آیه‏88) 

5- و قال یا بنى لاتدخلوا من باب واحد و ادخلوا من ابواب متفرقة و ما اغنى عنکم من الله من شى‏ء ان الحکم الا لله علیه 

توکلت و علیه فلیتوکل المتوکلون (یوسف،67) 

6- و قال موسى یا قوم ان کنتم آمنتم بالله فعلیه توکلوا ان کنتم مسلمین × فقالوا على الله توکلنا ربنا لاتجعلنا فتنة للقوم 

الظالمین (سوره‏یونس،آیات‏84و85) 

7- و لما برزوا لجالوت و جنوده قالوا ربنا افرغ علینا صبرا و ثبت اقدامنا و انصرنا على القوم الکافرین (سوره‏بقره،آیه‏250) 

8- فان تولوا فقل حسبى الله لا اله الا هو علیه توکلت و هو رب العرش العظیم (سوره‏توبه،آیه‏129) 

9- و ما لنا الانتوکل على الله و قد هدانا سبلنا و لنصبرن على ما آذیتمونا و على الله فلیتوکل المتوکلون (سوره‏ابراهیم، آیه‏12) 

10- ...و من یتوکل على الله فهو حسبه... (سوره‏طلاق،آیه‏3) 

ترجمه 

1- سرگذشت نوح را بر آنها بخوان! در آن هنگام که به قوم خود گفت: «اى قوم من! اگر تذکرات من نسبت‏به آیات الهى، 

بر شما سنگین(و غیر قابل تحمل) است، (هر کار از دستتان ساخته است‏بکنید) من بر خدا توکل کرده‏ام! فکر خود و قدرت 

معبودهایتان را جمع کنید، سپس هیچ چیز بر شما پوشیده نماند(تمام جوانب کارتان را بنگرید) سپس به حیات من خاتمه 

دهید و (لحظه‏اى) مهلتم ندهید! 

2- من، بر «الله‏» که پروردگار من و شماست توکل کرده‏ام! 

3- پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمین بى آب و علفى، و در کنار خانه‏اى که حرم توست، ساکن ساختم تا نماز را 

بر پا دارند، تو دلهاى گروهى از مردم را متوجه آنها ساز، و از ثمرات به آنها روزى ده، شاید آنان شکر تو را بجاى آورند! 

4- من جز اصلاح - تا آنجا که در توانایى دارم - نمى‏خواهم! و توفیق من جز به(کمک) خداوند نیست. بر او توکل کردم و به 

سوى او بازمى‏گردم! 

5- و(هنگامى که مى‏خواستند حرکت کنند، یعقوب) گفت: «فرزندان من! از یک در وارد نشوید، بلکه از درهاى متفرق وارد 

گردید(تا توجه مردم به سوى شما جلب نشود)! و(من با این دستور) نمى‏توانم حادثه‏اى را که از سوى خدا حتمى است از 

شما دفع کنم! حکم و فرمان، تنها از آن خداست!(براى پیروزى شما) بر او توکل کرده‏ام و همه متوکلان باید بر او توکل کنند»! 

6- موسى گفت: «اى قوم من! اگر شما به خدا ایمان آورده‏اید، بر او توکل کنید اگر تسلیم فرمان او هستید»! 

- گفتند: «تنها بر خدا توکل داریم، پروردگارا! ما را مورد شکنجه گروه ستمگر قرار مده! 

7- و هنگامى که در برابر «جالوت‏» و سپاهیان او قرار گرفتند گفتند: «پروردگارا! پیمانه شکیبایى و استقامت را بر ما بریز! 

و قدمهاى ما را ثابت‏بدار! و ما را بر جمعیت کافران، پیروز بگردان! 

8- اگر آنها(از حق) روى بگردانند، (نگران مباش!) بگو: «خداوند مرا کفایت مى‏کند، هیچ معبودى جز او نیست، 

بر او توکل کرددم، و او صاحب عرش عظیم است! 

9- و چرا بر خدا توکل نکنیم، با اینکه ما را به راه‏هاى(سعادت) رهبرى کرده است، و ما به طور مسلم در برابر آزارهاى شما 

صبر خواهیم کرد(و دست از رسالت‏خویش برنمى‏داریم) و توکل کنندگان باید فقط بر خدا توکل کنند»! 

10- و هر کس بر خدا توکل کند کفایت امرش را مى‏کند... .

 تفسیر و جمع‏بندى 

بازتاب توکل در زندگى پیامبران

در آیات قرآن مجید، به ویژه در تاریخ انبیا، صفت «توکل‏» به عنوان یکى از بارزترین صفات آنها در طول تاریخ مشاهده مى‏شود که همواره در برابر حوادث سخت، مشکلات طاقت فرسا و دشمنان بى رحم اعتمادشان بر خدا و تکیه‏گاهشان  ذات پاک او بوده است، و از وابستگى و اعتماد بر ما سوى الله مبرى بوده‏اند. 

نخست از نوح(ع) پیامبر بزرگ خدا شروع مى‏کنیم: 

در نخستین آیه مورد بحث مى‏خوانیم: هنگامى که نوح(ع) در برابر دشمنان نیرومند و لجوج و متعصب قرار گرفت، با 

اعتماد به خداوند و توکل بر ذات پاکش در برابر همه آنان مقاومت کرد، قرآن در این زمینه به پیامبر اسلام(ص) مى‏گوید: 

«سرگذشت نوح(ع) را براى آنها(مسلمانان نخستین که در چنگال دشمنان زورمند گرفتار بودند) بخوان، 

در آن هنگام که به قوم خود گفت: اى قوم من! هرگاه موقعیت من و یادآورى‏هایم نسبت‏به آیات الهى بر 

شما سنگین(و غیر قابل تحمل) است، (هر کار از دستتان ساخته است‏بکنید، من ترس ندارم) من بر خدا 

توکل کرده‏ام، نیروى خود و نیروى معبودهایتان را جمع کنید، سپس چیزى بر شما مخفى نماند و بعد به 

حیات من پایان دهید و لحظه‏اى مهلتم ندهید(اما بدانید در برابر قدرت خداوند کارى از شما ساخته 

نیست!)»، 

(و اتل علیهم نبا نوح اذ قال لقومه یا قوم ان کان کبر علیکم مقامى و تذکیرى بآیات الله فعلى الله 

توکلت فاجمعوا امرکم و شرکائکم ثم لایکن امرکم علیکم غمة ثم اقضوا الى و لاتنظرون) (1) 

راستى این چه عاملى بود که نوح(ع) را با مؤمنان اندکى که اطراف او بودند، در برابر دشمنان قدرتمند و سرسخت، شجاعت و شهامت مى‏بخشید که این چنین ایستادگى کردند و قدرت آنان را به باد مسخره گرفتند و بى اعتنایى خویش را به نقشه‏ها و افکار و بتهاى آنها نشان دادند، و به این وسیله ضربه‏اى محکم روانى بر آنان وارد ساختند. 
آرى این عامل چیزى جز ایمان به خدا و توکل بر ذات پاک او نبود، و عجب اینکه نه تنها اظهار بى اعتنایى نسبت‏به آنها و معبودهایشان کردند بلکه آنان را بر مخالفت تشجیع نموده و به مبارزه طلبیدند، آرى این قدرت نمایى تنها زیبنده متوکلان است! 
با توجه به اینکه سوره یونس که این آیه در آن است مکى است، خداوند مى‏خواهد به گروه اندک مسلمانان که در مکه همچون پروانه‏ها گرد شمع وجود پیامبر اسلام(ص) جمع شده بودند و در چنگال دشمنان نیرومند سرسختى قرار داشتند، قوت و قدرت روحى ببخشد و به آنها نشان دهد که از این قدرت‏هاى پوشالى در برابر اراده خدا کارى ساخته نیست. 
تعبیر به «شرکائکم‏» ممکن است اشاره به بتها باشد که شریکهاى ساختگى بت‏پرستان براى خدا بودند، و در موارد دیگر  قرآن نیز کرارا این تعبیر براى بتها آمده است. 
یا اینکه منظور دوستان و بستگان آنها باشد، یعنى تمامى نیروهایتان را بر ضد من بسیج کنید! 

دومین آیه از زبان هود پیامبر ع است که بعد از دوران نوح(ع) مى‏زیسته هنگامى که از سوى قوم بت‏پرستش تهدید به  مرگ مى‏شود، با صراحت‏به آنها مى‏گوید:

«من خدا را گواه مى‏گیرم و شما هم گواه باشید که از همتایانى که براى خدا قرار داده‏اید بیزارم -

همه شما براى من نقشه بکشید، و لحظه‏اى مرا مهلت ندهید(اما بدانید کارى از شما ساخته نیست چرا که) - من توکل بر خداوندى کرده‏ام که پروردگار من و شماست‏»! 

(...قال انى اشهد الله و اشهدوا انى برى‏ء مما تشرکون . من دونه فکیدونى جمیعا ثم لاتنظرون .

انى توکلت على الله ربى و ربکم) (2) 

جالب اینکه نه تنها به قدرت عظیم مخالفان بت‏پرست و توطئه‏ها و شرارتهاى آنها اعتنا نمى‏کند، بلکه آنها را تحریک به  قیام بر ضد خود مى‏نماید، تا به آنان ثابت کند قلب و روح او به جاى دیگرى وابسته است که با توکل بر ذات پاک او کمترین  واهمه‏اى از توطئه‏هاى دشمنان ندارد، هر چند قوى و نیرومند و سرسخت و لجوج باشند، و این خود نشان مى‏دهد که  توکل بر خدا تا چه اندازه به انسان شجاعت و شهامت و پایمردى و استقامت مى‏بخشد! 
راستى شگفت آور است که انسانى تک و تنها یا با یارانى بسیار اندک، در برابر گروهى عظیم و متعصب و زورمند،  این گونه بایستد، و این چنین تهدیدهاى آنها را به باد سخریه بگیرد، آرى این از آثار ایمان و توکل بر خداست! 
یکى از مفسران پیشین به نام «زجاج‏» مى‏گوید: این آیه از مهمترین آیات مربوط به پیامبران است که پیامبرى تنها در  برابر امتى عظیم از مخالفان بایستد و این چنین با آنها سخن بگوید، شبیه همین تعبیر را در داستان نوح(ع) و جریان  پیامبر اسلام ص نیز خواندیم.
شایان توجه اینکه در ادامه این آیه، هود(ع) در مقام استدلال براى کار خود مى‏گوید: نه تنها شما، 

«هیچ جنبنده‏اى در جهان نیست مگر اینکه در قبضه قدرت و فرمان خداست‏»! 

(ما من دابة الا هو آخذ بناصیتها) (3) 

سپس مى‏افزاید: او قدرتمندى نیست که قدرتش موجب خودکامگى باشد بلکه 

«پروردگار من همواره بر صراط مستقیم است‏»! 

(ان ربى على صراط مستقیم) 
بنابراین من بر کسى تکیه کرده‏ام که قدرتش بى پایان و کارهایش عین صواب و عدالت است. 

در سومین آیه اشاره به گوشه‏اى از سرگذشت ابراهیم(ع) و توکل او بر خدا در یکى از مشکل‏ترین ساعات زندگانیش  مى‏کند، و مى‏فرماید: 

«پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمین بى آب و علفى در کنار خانه‏اى که حرم توست 

(به فرمان تو و با توکل بر تو) ساکن ساختم تا نماز را بر پا دارند، اکنون تو دلهاى مردم را متوجه آنها کن و از ثمرات به آنها روزى ده، تا شکر تو را بجا آورند»، 

(ربنا انى اسکنت من ذریتى بواد غیر ذى زرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلوة فاجعل افئدة من الناس تهوى الیهم و ارزقهم من الثمرات لعلهم یشکرون) (4) 

آیا اگر ایمانى همچون کوه، و دلى همچون دریا، و توکلى در سطح بسیار بالا نباشد، ممکن است انسان همسر و فرزند  دلبند شیرخواره‏اش را در سرزمینى خشک و سوزان و بى آب و علف - تنها براى امتثال فرمان خدا - رها کند، و از آنجا به وطن خویش بازگردد؟! 

این جریان یادآور جریان دیگرى در زندگى ابراهیم(ع) است در آن هنگام که بت‏پرستان لجوج و متعصب و خشمگین او را  به خاطر در هم شکستن بتهایشان به محاکمه کشیده بودند و ابراهیم در یک قدمى مرگ قرار داشت، با این حال  معبودهایشان را به سخریه مى‏کشید و با دلایل محکم، منطق خرافى آنها را در زمینه بت‏پرستى در هم مى‏کوبید. (5) 

چهارمین آیه اشاره به ماجراى شعیب(ع) مى‏کند که مدتى بعد از هود، و کمى قبل از موسى مى‏زیسته که او هم در مقابل سرسختى قوم مشرک و بت‏پرست و تهدیدات آنها مى‏گوید: 

« من(با این برنامه‏هاى الهى) چیزى جز اصلاح تا آنجا که در قدرت دارم، نمى‏خواهم، و توفیق من تنهااز خداست، فقط بر او توکل کرده‏ام و به سوى او بازمى‏گردم‏»، 

(...ان ارید الا الاصلاح ما استطعت و ما توفیقى الا بالله علیه توکلت و الیه انیب) (6) 
آرى من با داشتن ایمان به خدا و توکل بر ذات پاک او از چیزى نمى‏ترسم و با قدرت راه خود را ادامه مى‏دهم. 
قابل توجه اینکه: شعیب(ع) براى دست زدن به اصلاحات همه جانبه در اجتماع فاسد آن زمان بر سه اصل تکیه مى‏کند: 
نخست فراهم شدن مقدمات از سوى پروردگار که با کلمه «توفیق‏» به آن اشاره شده، سپس داشتن اراده نیرومند  براى شروع به کار که با «توکل‏» به پروردگار حاصل مى‏شود، و سپس دارا بودن انگیزه‏اى صحیح و سازنده که با «الیه  انیب‏» (به سوى او بازمى‏گردم و همه کارهایم براى خداست) به آن اشاره مى‏کند. 

در پنجمین آیه سخن از یعقوب که جد والاى بنى اسرائیل است‏به میان آمده، آن زمان که در تنگناى شدیدى قرار  گرفته بود از یکسو فرزند عزیزش یوسف(ع) را از دست داده، و از سوى دیگر قحطى شدید در کنعان همه مردم، و از  جمله خاندان او را تحت فشار قرار داده است، و به حکم اجبار، فرزند دلبند دیگرش بنیامین را به دست‏برادران بد سابقه  و نامهربان! سپرده، تا براى به دست آوردن آذوقه بار دیگر به سرزمین «مصر»بروند و از «عزیز مصر» کمک بطلبند،  در اینجا بود که یعقوب سفارشى به این مضمون به فرزندان خود کرد: 

«فرزندان من!(به مصر که مى‏روید) همه شما از یک دروازه وارد نشوید، بلکه از درهاى متفرق وارد شوید(مبادا ورود یک جمعیت غیر بومى در مصر حساسیت مردم را برانگیزد و به آنها آسیبى برسانند)»! 
و قال یا بنى لاتدخلوا من باب واحد و ادخلوا من ابواب متفرقة...) (7) 

سپس افزود: 

«من با این دستور نمى‏توانم حادثه‏اى را که از سوى خدا مقرر شده است از شما برطرف سازم، حکم و فرمان مخصوص به خداست، بر او توکل کردم، و همه توکل کنندگان باید بر او توکل کنند(و از او استمداد نمایند)»، 

(...و ما اغنى عنکم من الله من شى‏ء ان الحکم الا لله علیه توکلت و علیه فلیتوکل المتوکلون) (8) 

به این ترتیب یعقوب دستورهاى لازم را براى پیشگیرى از حوادث قابل اجتناب به فرزندان خود داد، ولى تاکید کرد که من  با این دستورها نمى‏توانم جلو هر 2حادثه‏اى را بگیرم و در برابر همه مشکلات تدبیرى بیندیشم، بلکه ما باید آنچه در توان  داریم انجام دهیم و در بقیه بر خدا توکل کنیم و همه باید بر او توکل کنند. 
در واقع یعقوب با این سخن هم توصیه به توکل مى‏کند و هم دلیل آن را ذکر مى‏نماید، مى‏گوید: چون همه چیز به فرمان  خداست، پس باید بر او توکل کرد، چرا که در برابر اراده خدا از دیگرى کارى ساخته نیست. 

روشن است که منظور از «حکم‏» در اینجا «حکم تکوینى‏» پروردگار در عالم آفرینش است که بازگشت‏به عالم اسباب  مى‏کند و ناظر به حکم تشریعى نیست(دقت کنید). 

----------- پی نوشت ---------------- 

1-یونس، 71. 
2-هود، 54 تا56. 
3- هود،56. 
4-ابراهیم،37. 
5- به آیات 58 تا67 سوره انبیاء مراجعه شود. 

6-هود، 88. 
7- یوسف،67. 
8- همان.

   ادامه دارد ان شاالله ...