توکل در قرآن (2)

در ششمین آیه نوبت‏به ماجراى موسى(ع) و بنى اسرائیل مى‏رسد در آن هنگام که موسى(ع) دعوت خویش را آشکار کرد،و معجزات بزرگ خود را نشان داد، ولى با این همه تنها گروهى از بنى اسرائیل به او ایمان آوردند، در حالى که آنها نیز از فرعون و اطرافیانش بیمناک بودند، مبادا آسیبى به آنها برسانند و مورد شکنجه واقع شوند، زیرا هنگامى که فرعون همسر خود را به خاطر اظهارایمان به موسى(ع) تحت‏سخت‏ترین شکنجه‏ها قرار مى‏دهد، پیداست‏با دیگران چه خواهد کرد، به همین دلیل موسى بن عمران براى  اینکه آرامشى به آنها ببخشد و از وحشت رهایى یابند، دستور توکل را به آنها داد و فرمود:

«اى قوم من! اگر شما به خدا ایمان آورده‏اید و تسلیم فرمان او هستید بر او توکل کنید»،

(و قال موسى یا قوم ان کنتم آمنتم بالله فعلیه توکلوا ان کنتم مسلمین) (9) 

یعنى تنها در سایه توکل بر خداست که مى‏توانید با چنین حاکم نیرومند بى رحم خطرناکى مبارزه کنید، و از شر او در امان بمانید. 
بدیهى است موسى(ع) خود در این امر پیشگام بود، و اگر مقام توکل را نداشت چگونه ممکن بود یک مرد چوپان با نداشتن هیچ گونه قدرت ظاهرى به جنگ یکى از بزرگترین قدرتهاى نظامى و سیاسى زمان خود برود؟! 
آن گروه از مؤمنان دعوت موسى(ع) را لبیک گفتند و در پاسخ او چنین بیان داشتند: 

«ما تنها بر خدا توکل داریم‏»!

(فقالوا على الله توکلنا...) (10) 

سپس رو به درگاه خدا آوردند و عرض کردند: 

«پروردگارا! ما را مورد شکنجه این گروه ستمگر قرار نده‏»!

(...ربنا لاتجعلنا فتنة للقوم الظالمین) (11) 

«و ما را به رحمتت از چنگال گروه کافران رهایى بخش‏»،

(و نجنا برحمتک من القوم الکافرین) (12) 

منظور از «فتنه‏» در آیه اخیر، شکنجه است که در بعضى از آیات قرآن به خصوص در سوره «بروج‏» در مورد اصحاب «اخدود» آمده است،
و در آیه‏83 که قبل از آیه مورد بحث آمده است، نیز به آن اشاره شده. 
این احتمال نیز وجود دارد که منظور از فتنه در هر دو مورد، منحرف شدن یا منحرف ساختن از دین و ایمان باشد، چرا که اگر فرعونیان بر مؤمنان سلطه پیدا مى‏کردند آن را دلیل بر حقانیت‏خود پنداشته و در طریق انحراف ثابت قدم‏تر مى‏شدند. 

در هفتمین آیه نوبت ‏به زمانهاى بعد از موسى(ع) مى‏رسد، در آن زمان که بنى‏اسرائیل زیر سیطره سلطان جبارى به نام «جالوت‏» قرار گرفته بودند، و ناچار نزد پیامبر زمان خود «اشموئیل‏» آمده، از او تقاضا کردند که فرمانده‏اى لایق براى آنها تعیین کند، تا براى به دست آوردن سرزمین خود با جالوت بجنگند، اشموئیل، طالوت را که جوان نیرومند و آگاه و از هر نظر لایقى بود براى این امر برگزید، بنى‏اسرائیل نخست زیر بار نمى‏رفتند، سپس با تمهیداتى از ناحیه آن پیامبر، فرماندهى او را پذیرفتند. 
طالوت پس از آزمایشهاى متعددى افرادى را که آمادگى بیشترى براى جهاد داشتند گزینش کرد و به میدان نبرد آورد. 
آیه مورد بحث از لحظاتى سخن مى‏گوید که دو لشکر در مقابل هم قرار گرفتند لشکر نیرومند جالوت و لشکر ظاهرا ضعیف طالوت، مى‏فرماید:

«هنگامى که در برابر جالوت(ستمگر و سپاهیانش قرار گرفتند،

گفتند: پروردگارا پیمانه شکیبایى و استقامت را بر ما بریز و گامهاى ما را استوار بدار و ما را بر قوم کافر پیروز گردان‏»، 

(و لما برزوا لجالوت و جنوده قالوا ربنا افرغ علینا صبرا و ثبت اقدامنا و انصرنا على القوم الکافرین) (13) 

درست است که نفرات طالوت در برابر لشکر جالوت اندک بودند و ساز و برگ جنگى قابل ملاحظه‏اى نیز در اختیار نداشتند، ولى چیزى که این عدم توازن را به نفع مظلومان بنى اسرائیل بر هم زد و سرانجام در برابر دشمن پیروز شدند، همان ایمان و توکل آنها بر خدا و تکیه بر صبر و استقامت و تقاضاى نصرت از پیشگاه حق بود. 
به همین دلیل در آیه بعد مى‏فرماید: 

«فهزموهم باذن الله; 

آنها به فرمان خدا سپاه جالوت را در هم شکستند و به هزیمت واداشتند»! 

بدیهى است صبر و استقامت‏سبب ثبات قدم، و ثبات قدم سبب پیروزى است و به همین دلیل آنها این امور سه‏گانه را به ترتیب در دعاى خود ذکر کردند و روح همه اینها ایمان و توکل بر خداست. 

در هشتمین آیه سخن از پیامبر اسلام(ص) و مقام توکل اوست، در آن هنگام که در برابر مشکلات سخت قرار داشت و خداوند بهاو تعلیم داد چگونه بر مشکلات پیروز گردد، مى‏فرماید:

«اگر آنها(کافران) از حق روى بگردانند(نگران مباش) بگو: خداوند مرا کفایت مى‏کند،

هیچ معبودى جز او نیست، بر او توکل کردم، او پروردگار عرش عظیم است‏»،

(فان تولوا فقل حسبى الله لا اله الا هو علیه توکلت و هو رب العرش العظیم) (14) 

این آیه به خوبى نشان مى‏دهد که انسان هر قدر تنها باشد اگر توکل بر خدا داشته باشد، مشکلى ندارد، چرا که خدا رب عرش عظیم و داراى قدرت بى نظیر است، قدرتى که قدرت‏هاى ناچیز بندگان در مقابل آن اثرى ندارد، جایى که عرش و عالم بالا با آن همه عظمتى که دارد در قبضه قدرت اوست چگونه ممکن است‏بندگان متوکل را در برابر مشکلات و دشمنان تنها بگذارد؟! 
شایان توجه اینکه بعضى معتقدند این آیه که آخرین سوره توبه است و آیه قبل از آن آخرین آیاتى است که بر پیامبر(ص) نازل شده است، 

و جالب اینکه آیاتى که در آغاز بعثت نازل شد نیز همین حال و هوا را دارد و نشان مى‏دهد که سرمایه اصلى آن حضرت در آن زمان نیز  توکل بر خدا بود، در آیه 38 سوره زمر که مربوط به آن زمانهاست مى‏خوانیم:

«...قل حسبى الله علیه یتوکل المتوکلون;

بگو: خداوند مرا کافى است و متوکلان باید بر او توکل کنند»! 

به این ترتیب پیامبر اکرم(ص) در آغاز و پایان کار و در همه حال، در زیر چتر توکل قرار داشت، و همین امر عامل استقامت و پایمردى و پیروزى او بود. 

در نهمین آیه سخن از تمام پیامبران پیشین به میان آمده است، از زمان نوح(ع) تا پیامبرانى که بعد از او بودند، مى‏گوید: 

«هنگامى که پیامبران با مخالفت قوم خود روبه رو شدند(و خود را تنها دیدند گفتند:) چرا ما بر خدا توکل نکنیم، 

با اینکه ما را به راههاى سعادت رهبرى کرده و ما به یقین در برابر آزارهاى شما شکیبایى خواهیم کرد

(و با این تهدیدها و آزارها دست از رسالت‏خویش برنمى‏داریم) و توکل کنندگان باید فقط بر او توکل کنند»!

(و ما لنا الانتوکل على الله و قد هدانا سبلنا و لنصبرن على ما آذیتمونا و على الله فلیتوکل المتوکلون) (15) 

از این آیه به خوبى استفاده مى‏شود که توسل به ابزار توکل بر خدا در برابر انبوه مشکلات طاقت‏فرسا کار همه انبیا در طول تاریخ بوده است و در واقع آنها با نیروى توکل بر انبوه دشمنان سرسخت پیروز مى‏شدند، و از اینجا نقش توکل در زندگى انسانها به خصوص رهبران و پیشوایان آشکار مى‏شود. 
در واقع آنچه به پیامبران قدرت مى‏بخشید که با نداشتن «عده‏» و «عده‏» در برابر قدرتمندترین حکومت‏هاى بیدادگر عصر خود بایستند،و مرعوب تهدیدهاى آنها نشوند همین توکل بر خدا بود که «ماسوى الله‏» را در نظر آنها کوچک و بى ارزش مى‏ساخت. 
شایان توجه است که در آیه قبل(آیه 11 سوره ابراهیم) مى‏خوانیم:

«و على الله فلیتوکل المؤمنون‏»

و در آیه مورد بحث مى‏خوانیم: 

«و على الله فلیتوکل المتوکلون‏»

از انضمام این دو آیه به یکدیگر استفاده مى‏شود که مؤمنان واقعى همان متوکلانند ضمنا از این آیه استفاده مى‏شود که توکل زاییده معرفت و هدایت الهى است همان گونه که صبر و شکیبایى در برابر آزارهاى دشمنان زاییده توکل است(دقت کنید). 

در دهمین آیه با ذکر نتیجه روشنى براى توکل بر خدا همگان را تشویق به این امر مى‏کند، و وعده نجات و پیروزى به آنها مى‏دهد، مى‏فرماید:

«هر کس بر خدا توکل کند خدا کار او را به سامان مى‏برد، خداوند فرمان خود را به انجام مى‏رساند،

و براى هر چیز اندازه‏اى قرار داده است‏»، 

(و من یتوکل على الله فهو حسبه ان الله بالغ امره قد جعل الله لکل شى‏ء قدرا) (16) 

در واقع خداوند وعده قطعى به همه متوکلان داده که مشکلات آنها را حل کند. 
سپس به ذکر دلیل آن پرداخته، مى‏فرماید: «زیرا خداوند بر هر چیز تواناست‏» بدیهى است چنین کسى مى‏تواند به تمام وعده‏هاى خود جامه عمل بپوشاند و مشکلات را هر قدر سنگین و سخت‏باشد با اراده و فرمان خود بگشاید. 
جمله قد جعل الله لکل شى‏ء قدرا ممکن است پاسخ به این سؤال باشد که چرا گاهى نهایت توکل را بر ذات پاک او داریم ولى پیروزیها به تاخیر مى‏افتد؟ 
قرآن به این سؤال چنین پاسخ مى‏گوید: 
شما از مصالح امور آگاه نیستید هر چیز حسابى دارد، و هر کار زمانى را مى‏طلبد، و هر پدیده‏اى در ظرف ویژه خود مطلوب است ‏به همین دلیل به مقتضاى «الامور مرهونة باوقاتها» گاه مصلحت در این است که نتیجه به تاخیر افتد، بنابراین شتابزدگى و عجله در این گونه امور روا نیست. 
شبیه همین معنى در آیه 160 سوره آل عمران آمده است که پیروزى و شکست را از سوى خدا مى‏شمرد و مى‏گوید توکل بر خدا راه وصول مؤمنان به پیروزى است:

«ان ینصرکم الله فلاغالب لکم و ان یخذلکم فمن ذاالذى ینصرکم من بعده و على الله فلیتوکل المؤمنون; 

اگر خداوند شما را یارى کند هیچ کس بر شما غالب نخواهد شد، و اگر دست از یارى شما بردارد، 

کیست که بعد از او شما را یارى کند؟! و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند»! 

---------پی نوشت ---------------- 
9-یوسف، 84

10- یوسف، 85. 
11-یوسف، 58. 
12- همان. 
13-بقره، 250. 
14- توبه،129. 
15-ابراهیم، 12. 
16- طلاق،3.

نتیجه نهایى 
منظور از توکل سپردن کارها به خدا، و اعتماد بر لطف اوست ، بدون آن نمى‏توان به مقام قرب الهى رسید.آیات بالا که در آن از قدیمترین انبیاى الهى شروع مى‏شود و به پیامبر اسلام(ص) ختم مى‏گردد بازتاب مساله توکل را در زندگى انسانها و جهاد پیامبران و پیروزى بر مشکلات از جهات مختلف روشن مى‏سازد و نشان مى‏دهد تا چه حد این فضیلت اخلاقى کارساز و نقطه مقابل آن یعنى عدم اعتماد بر پروردگار تا چه حد مایه سقوط فرد و جامع است!